Voor Hendrik Conscience werden nog tijdens zijn leven maar ook na zijn dood grote huldebetonen gebracht. Duizenden mensen kwamen in Antwerpen, Brussel en elders op de been bij tentoonstellingen en praalstoeten ter ere van Conscience. Om maar te zeggen dat de schrijver enorm populair was en zijn Vlaams schrijverswerk baanbrekend voor die tijd. Ook in Halle werd Conscience niet vergeten. Ter gelegenheid van zijn 100ste geboortejaar waren er in 1912 grote feesten en werd er een herdenkingsplaat aangebracht tegen een gevel van het Halse stadhuis. In 1932 werd dat nog eens overgedaan.

Er was in 1932 geen bijzondere verjaardag te herdenken, het gebeuren vloeide spontaan voort uit heisa rond een mogelijke sloop van de Halse herberg Lamme Gisj, waar Conscience ooit enkele gelukkige maanden had doorgebracht. De afbraak werd vermeden door tussenkomst van enkele Hallenaars en hun burgemeester. Er werd beslist een gedenkplaat voor Conscience aan te brengen tegen de café-gevel.

Het gebeuren groeide een halve eeuw na de dood van de schrijver, op 18 september 1932 te Halle uit in een grote viering met optochten en voordrachten. Bij herberg Lamme Gisj, aan de Ninoofsesteenweg, werd de bewuste gedenkplaat ingehuldigd. Bij deze gelegenheid laat VTB-voorzitter Stan Leurs officieus optekenen "dat de Vlaamsche Toeristenbond het voornemen koestert om de natuur te verletterkundigen. Er komt een Conscience-pad ergens rondom Dworp, waar een episode van "Een verwarde zaak" gesitueerd wordt. Er zal met verschillende burgemeesters nog worden beraadslaagd om de wegen en banen der streek met herinneringen uit de Conscience-literatuur te bezaaien."

De link tussen Halle, het Conscience-boek Eene Verwarde Zaak en een toekomstig toeristisch wandelpad, hebben we volledig aan Frans Sablon (1906 - 1958) te danken. Hij was de initiële promotor. In aanloop naar die Halse Conscience-viering in 1932, tekende de jonge Halse onderwijzer (en latere secretaris van de Halse Oudheidkundige Kring) een Conscience-pad uit. Een uitgebreide toelichting over het verblijf van Conscience te Halle + een korte presentatie van een mogelijk Consciencepad, publiceerde Sablon voor het eerst in de Gazet van Halle op 14 augustus 1932. De tocht leidt van Halle naar Beersel via Dworp en loopt langs plaatsen die in het boek Eene Verwarde Zaak voorkomen en over wegen en paden waar Hendrik Conscience zou kunnen over gewandeld hebben tijdens zijn uitstapjes naar Halle en omgeving.

Naar aanleiding van de herdenkingsfeesten van 18 september 1932 verdeelt Sablon ook een Conscience-in-Halle-informatiebundel onder zijn collega-onderwijzers voor wat "frissche Heimatkunde" en "Vlaams patriotisme op zijn best" (dixit journalist De Standaard) aan de leerlingen. De krant De Standaard pikt andelhalve maand later nogmaals in op Conscience te Halle met een pagina-lang artikel over Sablon's voorstel voor een Consciencepad. Ook andere pers, met name Het Laatste Nieuws en de lokale Gazet van Halle, besteden uitgebreide artikels aan het Consciencepad.

Frans Sablon is dus de man die het concrete idee aanleverde voor de realisatie van de eerste recreatieve wandelroute in Vlaanderen. Tegelijk met de publicatie van zijn route, doet hij nogmaals een warme oproep aan de betrokken gemeentebesturen en aan de 10 jaar eerder opgerichte 'Vlaamsche Toeristenbond '(V.T.B.) - voorloper van de huidige vereniging Cultuursmakers - om het Conscience-pad een permanent karakter te geven. VTB was immers ongemeen populair in die dagen, 8 jaar na de oprichting telde de organisatie, die met zijn sterk Vlaams karakter een tegenhanger vormde voor het nogal franskiljonse Touring Club de Belgique, immers al meer dan 100.000 leden!

Het centrale bestuur van VTB met voorzitter Stan Leurs, pikte de vraag van Frans Sablon op via de lokale afdeling te Halle. Ze organiseerden op 17 september 1933 een 'Zennemarsch' van Halle naar Sint-Genesius-Rode, waarbij ook over Sablon's Conscience-pad werd gewandeld. Een dertigtal wandelaars werd te Halle begroet door de legendarische Jozef Van Overstraeten (1896 - 1986), in die tijd ondervoorzitter van VTB en hoofdredacteur van het VTB-ledenblad 'Toerisme'.

Luc De Weerdt schreef in 'Toerisme' een verslag over die 'Zennemarsch':
"Door de enge, zwenkende winkelstraat (van Halle) toog de stappersgroep op weg...Stijgend trok de zingende groep naar de Rilroheide, door een lieve tuinwijk en een slechte Villalaan...Blij zingend werd Dworp in getrokken. Daar wachtte ons een gulle ontvangst door de gemeente-overheid en werd het aantal stappers meer dan verdubbeld. Al leden die hoopten hun 20 km-brevet te behalen....Dworp, midden de boomenrijke omgeving, midden zijn nog min of meer woeste heuvelen, schonk de prachtigste panorama's die men op Brabantsche dorpen hebben kan...Iedereen kwam aan op tijd. De leider wenschte ons hartelijk geluk en bebofte de Brabanders, die zoo moedig en opgewekt den harden (!) tocht volbrachten onder stekend zonnegestraal."

Op 26 mei 1935 organiseert de VTB zijn jaarlijkse Landdag te Halle. De officiële openstelling van het H. Consciencepad met bewegwijzering en een gidsboekje was de aanleiding om voor Halle te kiezen.

Jozef Van Overstraeten in het VTB-blad Toerisme:
"Waarom dan Halle? ...Allereerst om het Wandelpad, dat we op Zondag 26 Mei, 's namiddags, zullen inhuldigen. Een zeer belangrijk feit in het leven van den V.T.B. en zelfs in de toeristische geschiedenis van Vlaanderen!

Wandelpaden bestaan er talrijk en sinds lang in de omringende landen: duizenden km. in Duitschland bv.; vele honderden km. en uitstekend "bewegwijzerd" door den A.N.W.B., Toeristenbond voor Nederland, bij onze Noorderbroeders. In Vlaanderen totnogtoe niets...

Sinds zijn ontstaan droomde de V.T.B. van het prachtige voorbeeld in de Germaansche buurlanden. Maar...er waren in de eerste jaren zooveel andere braakliggende gronden te bewerken. Er was de propaganda, die alles en allen zoo vaak in beslag nam. Er was het noodige geld, dat zoo maar niet voor het rapen lag. Er was ook, jammer genoeg, gebrek aan belangstelling bij de openbare besturen, wier hulp en bescherming onontbeerlijk zijn."

Van Overstraeten verwijst dan verder in het VTB-blad naar het plan dat Frans Sablon uitwerkte als concrete aanzet en naar de (dixit) verlichte burgemeester van Halle (August de Maeght), die net als de burgemeesters van Lot, Dworp en Beersel zijn medewerking gaf. In de regio kon VTB ook rekenen op een aantal zeer gemotiveerde vrijwillige medewerkers.

Maar er is meer. De taalgrens bestond nog niet. Symbolisch stond de stad Halle voor een Vlaamse taalgrensstad die voor Van Overstraeten alle aandacht verdiende, "een der meest bedreigde in Vlaanderen" aldus Van Overstraeten, "in het heden gevat tusschen het aambeeld van het nabije Walenland en den hamer van het opdringende Groot-Brussel. Wie weet hoe nauw de Vlaamsche gebieden, waarop de verfransching loert, den V.T.B. aan 't harte liggen, zal onze keuze ten volle begrijpen".

Het boekje over het Conscience-pad was dus het eerste waarin een bewegwijzerd Vlaams wandelpad werd beschreven. Het was te koop voor anderhalve frank. Het padverloop in het gidsje werd gemaakt door Jan de Weerdt uit Gooik, hoofdbestuurslid van VTB. Vreemd genoeg vinden we Frans Sablon niet terug in de gids als co-auteur, hoewel de beschrijving en het routeverloop duidelijk op zijn werk zijn gebaseerd. Dat bleek een vergetelheid te zijn, waarvoor de VTB zich achteraf via zijn ledenblad zou excuseren.

Frans Sablon beschrijft voorafgaand aan de VTB-Landdag te Halle wel nog eens zijn eigen tochtontwerp in het VTB-tijdschrift Toerisme. Hierin heeft hij het ook over enkele verschillen van zijn eigen ontwerp in vergelijking met die in het VTB-gidsje. Het komt er op neer dat VTB niet enkel rekening houdt met plaatsen uit 'Eene Verwarde Zaak' maar ook met mooie trajecten door bos en natuur en langs architecturaal interessante plaatsen en panoramische punten.

De padmarkering was ook al een première in Vlaanderen. Stenen 'paddenstoelenwegwijzers' met daarop het VTB-logo, hoge wegwijzers en blauw-geel-zwarte emailplaten. Van die laatste zijn er tot vandaag nog twee bewaard gebleven, één te Dworp langs het Consciencepad en één in Den Ast, het streekmuseum te Halle.

De gegidste inwandeling vertrok die zondag in 1935 bij het standbeeld van cellist François Servais, op de Grote Markt van Halle, om 14 uur. Er was ook een variante route voor fietsers. De eigenlijke inhuldiging vond plaats op de hoogten van Krabosch (tussen Halle en Dworp op grondgebied Buizingen) met een toespraak van Jozef Van Overstraeten en met gezangen door de trekkersgroepen Morgendauw en De Vlaamsche Trekvogels. Het feest ging daarna verder in het Kajottersgoed te Dworp met zang, dans, picknick en een dankwoord door VTB-voorzitter Stan Leurs.

Op eindpunt Beersel konden de wandelaars met speciaal ingelegde bussen terug naar Halle reizen. De opkomst was groot. VTB-afdelingen uit alle delen van Vlaanderen kwamen naar Halle afgezakt, van de zee tot de Kempen. Honderden wandelaars en fietsers en zoals dat ging in die tijd, werd er door velen gewandeld in zondagse kledij, inclusief das, hoed en opgeblonken schoenen. Er bestaan bewegende beelden over de inwandeling van het Consciencepad.

Op de volgende pagina gaan we met het oude gidsje en de meest recente beschrijving op ontdekking over het Consciencepad vandaag. Op deze pagina gaan we nog even door op het belang van het Consciencepad als eerste pad van een nieuw soort wandeltoerisme en we vertellen je ook hoe het Consciencepad verder evolueerde de voorbije 90 jaren.

Het Hendrik Consciencepad betekent in 1935 dus de start om in Vlaanderen de volgende jaren tientallen gelijkaardige VTB-wandelpaden te ontwikkelen. Voor het Consciencepad zelf wordt al in najaar 1937 een verlenging gepland vanuit Beersel: via Linkebeek, Drogenbos en Vorst zou het eindpunt Brussel worden. Met 35 km lengte betekent dat meer dan een afstandsverdubbeling. Bovendien zou er een variant traject te Beersel worden bewegwijzerd. Het eerste gidsje was in 1938 volledig uitverkocht, er wordt een tweede editie voorzien in de winter van 1938 en in de lente van 1939 wordt nieuwe bewegwijzering gepland. Zover komt het allemaal niet, het plan voor verdere uitbouw van het Consciencepad valt in duigen. De oorlogsdreiging sterkt aan en rond de mobilisatie in 1939 moet VTB op last van de Belgische overheid om strategische redenen de bewegwijzering van de wandelpaden verwijderen!

De oorlogsjaren '40 -'45 zijn uiteraard niet bevorderlijk voor de verdere uitbouw van de VTB-wandelpaden. Eens de situatie wat stabiliseert vanaf 1941, neemt de Vlaamse Toeristenbond wel opnieuw initiatieven. Signalisatie is een probleem. Wat niet vrijwillig was weggenomen in 1939 is inmiddels grotendeels beschadigd of afgerukt. Degelijke bewegwijzering is voorlopig geen optie. Wel wordt in een of andere vorm en beperkt op sommige paden 'een voorlopige bewegwijzering' aangebracht. Er ontstaat ook papierschaarste, desalniettemin begint VTB vanaf 1942 opnieuw wandelgidsen te publiceren. Voornamelijk het werk van de secretaris van de VTB-Commissie voor Wandelpaden, Hugo Eggenstein. Steeds ook onder alziend toezicht van coördinator en VTB-ondervoorzitter Jozef van Overstraeten. Eggenstein krijgt voor al zijn secretariaatswerk vanaf 1936 een maandelijkse vergoeding van 600 franken. De nieuwe gidsen tijdens de oorlogsjaren worden gedrukt op ersatz-papier van povere kwaliteit en cartografische afbeeldingen ontbraken omwille van opgelegde censuur.

Het al in 1938 aangekondigde nieuwe gidsje voor het Consciencepad komt er niet snel. VTB maakt eerst werk van gidsen voor andere paden maar in 1944 wil Van Overstraeten weer aktie rond het Consciencepad, met het oog op de al 7 jaar eerder geplande doortrekking naar Brussel. Hugo Eggenstein contacteert een trouwe VTB-medewerker uit Wemmel, Renaat Martens, om iemand te vinden uit de streek die de concrete uitwerking op zich wil nemen (brief). Die zal Renaat Martens vinden in de Ukkelse VTB-medewerker Johan Ravestijn.

In 1946 - de oorlog is inmiddels voorbij - is Ravestijn echter nog niet klaar met de nieuwe routebeschrijving. Het ontbreekt de tekenaar / schilder aan tijd, wellicht ook door de tientallen tekeningen die hij maakt om het boek 'West-Brabant 30 wandelingen' (1948) voor uitgeverij De Boeck op te fleuren. Bovendien zal de Brusselse VTB-afdeling prioriteit geven aan een toeristische gids (1950) voor de grotere Brusselse agglomeratie. Vermeld moet ook dat de VTB door een zeer woelige periode ging van 1944 tot 1948. In nasleep van WO II wordt Jozef Van Overstraeten zelfs tijdelijk geïnterneerd op beschuldiging van collaboratie met de bezetter (waarvoor hij nadien wordt vrijgesproken) en ontsnapt hij aan een moordaanslag.

Inmiddels wordt door een andere VTB-medewerker een parallel pad ontwikkeld, dat eveneens Halle met de Brusselse regio moet verbinden via de Zennevallei. Dat Jan Bolspad zou er echter nooit komen. De wijze van zulke chaotische werking is nogal typisch voor de concrete realisatie het VTB-padenplan.

De man die destijds de grote stimulator was van wandeltoerisme in Vlaanderen via een systeem van uitgetekende, bewegwijzerde en beschreven wandelroutes was ongetwijfeld Jozef Van Overstraeten (1896 -1986). Hij was bij de Vlaamse Toeristenbond sterk betrokken sinds de beginjaren, jaren 1920. In de periode dat het Consciencepad werd opengesteld, was hij secretaris-ondervoorzitter en hoofdredacteur van het VTB-propagandablad De Toerist / Toerisme. Hij zou het blad nog tientallen jaren leiden en werd vanaf 1952 ook voorzitter van VTB, een functie die hij vast hield tot liefst 1980.

Al voor WO II, tijdens zijn periode als ondervoorzitter, was Van Overstraeten eigenlijk al de invloedrijkste figuur binnen de Vlaamse Toeristenbond. Hij ging bijzonder ondernemend te werk in het oprichten en realiseren van nieuwe initiatieven en zelfs nieuwe verenigingen. VTB bleef ondanks al zijn bezigheden zijn grote passie tot het eind van zijn leven en omgekeerd werd VTB tussen 1950 en 1980 haast synoniem met 'Van Overstraeten'. Hij had wel een reputatie nogal autoritair te zijn als voorzitter.

Toch was zijn belangrijkste drijfveer niet in de eerste plaats het toerisme an sich maar wel een diep gevoel voor de erkenning van de Vlaamse cultuur en taal. Wat oneerbiedig geformuleerd zou je kunnen stellen dat VTB voor hem ook een glijmiddel was om zijn diepgewortelde Vlaamse overtuigingen naar de Vlaamse bevolking over te brengen.
In een gesprek met Joos Florquin verklaarde hij in de jaren '60:
"Wij hier bij ons hebben het toerisme als mantelorganizatie aangewend: wij hebben bewust het toerisme en het autotoerisme gebruikt als middelen tot ontvoogding van het Vlaamse volk en het is gebleken dat we het goed hebben voorgehad. Buiten alle partijpolitiek om werken wij min of meer onmerkbaar aan de bewustwording van de Vlamingen en ik geloof dat we op ons terrein geslaagd zijn."
Jozef Van Overstraeten was een federalist avant la lettre en beschouwde zichzelf als een Groot-Nederlander in hart en nieren, hoewel hij er ook over waakte om de Vlaamse Toeristenbond buiten te expliciet politiek vaarwater te houden. Politicus Bart de Wever schreef over hem: "Van Overstraeten leidde de VTB-VAB met strakke hand en duldde nauwelijks tegenspraak. Het leverde hem bijnamen op als "de dictator" en "de bisschop". Zijn eigenzinnigheid was spreekwoordelijk."

Het was ook Van Overstraeten zelf die via "de afdeeling Wandeltoerisme" begon met het organiseren van "Toeristenmarschen" in 1932. Daar hoorde ook een uitgebreid reglement bij waarin ondermeer te lezen stond: "Toerisme- of gewone kleedij is vereischt; sportkleedij is uitgesloten". Daarmee was de toon gezet: Wandelen als toeristische tijdsbesteding om Vlaanderen en zijn culturele identiteit te ontdekken.
Per provincie werd een Wandelmarsch georganiseerd. De wandelaar kon een brevet krijgen voor de afgelegde kilometers: 20, 30, 40 of soms 50 km. Er daagden telkens 30 à 100 deelnemers op.

Van Overstraeten maakte er een punt van om elke keer zelf mee te gaan op een wandelmars. Hij bleek er ook geen moeite mee te hebben om 20 of 30 km te wandelen. Persoonlijk ondernam hij zelf langere wandeltochten door Vlaanderen, waarover hij ook berichtte in Toerisme.

De provinciale wandelmars in Brabant in 1933, de 'Zennemarsch', liep over het Consciencepad en verder, zoals je hierboven al kon lezen. In 1935 werd dus het Consciencepad geopend, alweer in aanwezigheid van Van Overstraeten.

Wandelpaden creëren in Vlaanderen was een van de doelstellingen bij de oprichting van de Vlaamse Toeristenbond in 1922. Toch ging er heel wat gepalaver aan vooraf eer het effectief zover kwam. In 1928 waren er plannen voor de openstelling van een wandelroute tussen Genk en Lanaken en ook voor een wandelpad door het Vlaams-Brabantse Pajottenland. Ook de daaropvolgende jaren waren er verschillende plannen voor paden maar bij plannen bleef het telkens. In 1935 was er dus eindelijk een doorbraak dankzij het concreet uitgewerkte voorstel van het Consciencepad door Frans Sablon, ondersteund door de Halse VTB-werking. Nog datzelfde jaar opende VTB andere wandelpaden, waaronder het Door Verstraete-pad (Antwerpen - Zundert). Daarmee had VTB ook zijn eerste lange-afstand-wandelpad. Het Door Verstraetepad sloot aan op het Nederlandse ANWB-net van lange paden dat al sinds 1914 werd ontwikkeld.

De ANWB-paden van Nederland waren ook het grote voorbeeld voor Van Overstraeten, het Door Verstraete-pad linken met het Nederlandse net paste ook perfect in zijn persoonlijke Groot-Nederlandse gedachte. Wat er in tussentijd in Wallonië gebeurde leek Van Overstraeten niet te interesseren, officieel toch niet, want wat Vlaanderen betreft was het opzet duidelijk om de Belgicistische maar overwegend franstalige Touring Club de Belgique voor te zijn en buiten te houden. Touring Club focuste zich op dat eigenste moment (vanaf 1935), met financiële steun van de Belgische overheid, haast volledig op de Ardennen met de uitrol van Maurice Cosyn's ambitieus padenplan.

In 1936 openden in Vlaanderen nieuwe VTB-paden: Het Boomgaardenpad (Sint-Truiden - Tongeren), het Jan Hammeneckerpad (Antwerpen - Dendermonde) en ook het eerste deel van het Sniederspad (Antwerpen - Zoersel - Bladel). Het Sniederspad bestaat vandaag nog als Grote Routepad 565 en is daarmee het oudste nog bestaande langeafstandswandelpad van Vlaanderen en bij uitbreiding van België.

In 1937 volgde de openstelling van meer nieuwe VTB-wandelroutes in Vlaanderen. Van Overstraeten besefte dat een betere systematiek en gestroomlijnde coördinatie noodzakelijk werden in de ontwikkeling van wandelroutes. De realisaties moesten ook in versneld tempo kunnen gebeuren.

Op 26 september 1937 werd hiervoor een Comité gesticht onder leiding van, jawel, Jozef van Overstraeten. Er werd meteen een studie aangevat voor de creatie van 38 nieuwe wandelpaden en er werd een soort Masterplan voorgelegd met als doel de creatie op middellange termijn van maar liefst 97 wandelroutes over zowat heel Vlaanderen! Het waren telkens wandelroutes in lijn (tussen 2 steden) met een afstand van 15 à 30 km, soms ook nog wat langer. De paden kregen bijna steeds de naam van een vooraanstaande Vlaamse culturele of historische persoon uit het Vlaamse verleden.

VTB verkreeg in 1937 ook de toezegging van de Minister van Verkeerswezen dat alleen zij in het nederlandstalig gebied van België wandelroutes mochten bewegwijzeren. Ongetwijfeld voelde VTB in die tijd wat nattigheid omdat ook de Touring Club wat laat tot het besef was gekomen dat ze net zoals in Wallonië wandelpaden in Vlaanderen moesten uittekenen, teneinde communautair in evenwicht te zijn. Dat gebeurde effectief met het ontwerpen van een Vlaanderenroute door de provincies Antwerpen en Oost- en West-Vlaanderen. Ongetwijfeld een doorn in het oog van de VTB-ers.

In 1938 werden een achttal nieuwe VTB-paden ingehuldigd maar het was vooral in 1939 dat de openstelling van Vlaamse wandelroutes een hoogtepunt kende. Het ging inderdaad in versneld tempo die volgende jaren. Misschien te snel... hoewel die inhuldigingen met veel luister en toespraken gepaard gingen, was er vaak nog geen bewegwijzering, laat staan een gedrukte routebeschrijving. Tegen het eind van het decennium had VTB officieel een net van meer dan 1000 km aan recreatieve wandelpaden.

De oorlogsomstandigheden waren ongetwijfeld een stoorzender maar dat belette niet dat de ontwikkeling van nog nieuwe routes en de uitgifte van een reeks wandelgidsjes doorging. Toch levert dat uiteindelijk geen harmonieus wandelnet op, zoals geprojecteerd in 1937. Wandelroutes worden vaak officieel opengesteld zonder adequate beschrijving en zonder bewegwijzering. Er was trouwens vaak vandalisme aan eventueel aanwezige padmarkering. Ook op het Consciencepad. Zo bleken amper een paar maanden na de openstelling in 1935 al enkele emaille-bordjes op de hoogten van Krabbosch verdwenen te zijn. In de aanloop naar WO II moest de VTB op militair verzoek de bewegwijzering helemaal wegnemen. Bovendien kende de VTB een aantal moeilijke jaren na het einde van WO II door al dan niet terechte beschuldigingen van collaboratie door vooraanstaande leden met de verdreven bezetter. Dat werd ook de doodsteek voor de uitbouw van een groot Vlaams netwerk aan wandelpaden zoals voorzien in 1937.

Vanaf de jaren '50 gaat het duidelijk bergaf met de VTB-wandelpaden. Er komen nog nieuwe paden maar de meeste routes verdwijnen in anonimiteit. In die periode wordt het wandeltoerisme ook meer en meer overheerst door het enthousiasme voor en de democratisering van het autotoerisme. Een andere reden waarom de VTB-wandelroutes geen klassiekers werden, kan worden gevonden in de terugloop van vlot openbaar vervoer ten voordele van de auto. Bijna alle VTB-paden liepen immers in lijn (verschillend start- en aankomstpunt) en wat is er makkelijk dan een auto ergens parkeren en in een lus terug wandelen naar je auto? In Wallonië zien we in de jaren '50 een gelijkaardige evolutie met de routes van Touring Club. In 1971 wordt in de schoot van VTB wel de Vlaamse Wandelaarsbond opgericht (VWB) door Van Overstraeten. Wandelsport en -toerisme kent in die periode een revival, vooral met talrijke wandelclubs.

De rol van VTB als grondlegger van Vlaamse wandelroutes doofde vanaf eind jaren '50 traag uit. Er kwamen nog wel VTB-paden bij maar het waren vooral initiatieven op lokaal vlak, zonder veel overkoepelende visie. Wat de figuur van Van Overstraeten betreft in functie van zijn lange loopbaan bij VTB, mag het duidelijk zijn dat hij qua Vlaamse bewustwording een van de invloedrijkste gangmakers in de 20ste eeuw was.

Tot slot nog enige wandelfilosofie die Van Overstraeten aan de Vlaming meegaf midden jaren '30:

"Laat ons na urenlang stilzitten of stilstaan of zelfs stilliggen thuis en op het kantoor, in de klas of in het werkhuis, eens flink de beenen reppen, ons lichaam ontwikkelen en harden in den vreedzamen strijd met den afstand, met bergen en dalen, met rotsigen en mullen grond, met brandende zon en bijtende koude, ja waarom ook niet met striemenden regen, in dezen tijd van waterdichte kleeren en met geeselenden wind.
Rust en kalmte voor onze zenuwen. Lucht en licht in de zon! Oefenen van ons uithoudingsvermogen. Vaardigheid in het kiezen van de mooiste landschappen, de schilderachtigste hoekjes, de meest typische paden en paadjes. En dit is tenslotte, na het Geloof, de kunst en den arbeid, de ware schoonheid en beschaving".

Het wordt dan een aantal jaren erg stil rond het Consciencepad. De volledige doortrekking naar Brussel en een nieuwe wandelgids komen er niet. Ook de bewegwijzering is al veel jaren afwezig. Halfweg jaren 1950 verstilt ook de werking van het VTB-comité voor wandelpaden. Eventuele initiatieven voor nieuwe paden worden overgelaten aan de lokale VTB-afdelingen. Sporadisch verschijnt nog wel een padgids en VTB lijst zijn officieel erkende wandelroutes begin jaren '50 ook jaarlijks op in zijn 'Handboek van de Toerist', de bijbel van de VTB-reiziger. Daarin krijgt het Consciencepad niet meer het nummer 1 toegewezen maar nummer 10, na 8 paden in de provincie Antwerpen en eentje in West-Vlaanderen. Een routebeschrijving van het Consciencepad bestaat al lang niet meer, hoewel een nieuwe gids meermaals werd aangekondigd...

Vanaf 1953 blijkt het Consciencepad dan toch niet langer meer in Beersel te eindigen maar in Drogenbos...officieel dan toch, want een gepubliceerde routebeschrijving lijkt niet te bestaan. De Halse VTB-afdeling gaat in 1951 en 1953 ook op verkenning om het te loor gegane Consciencepad opnieuw op te sporen.

Inmiddels heeft Halle een Vereniging voor Vreemdelingenverkeer (VVV), die eigen plannen heeft om het Consciencepad verse zuurstof in te blazen maar het blijft aanvankelijk bij voorstellen en ideeën. Het overlijden van de populaire onderwijzer en Consciencepad-initiator Frans Sablon in 1958 (op 52 jaar) is voorpaginanieuws in de regionale pers. Er zijn in Halle echter nog een paar andere sterke figuren die het Consciencepad weer op de kaart willen zetten. Vooreerst stevenist, heemkundige, natuurkundige en VTB-medewerker Felix Wijverkens, die er al bij was met de Conscience-hulde in 1932 en 1935. Dan is er ook Vik Walravens, die met overgave de Halse VVV mee opstart en die niet enkel het Conscience-pad zuurstof wil inblazen maar die als eerbetoon aan de vroeg overleden initiator Frans Sablon ook een Frans Sablon-wandelpad wil creëren door Essenbeek en het Hallerbos. Vik Walravens ontvouwt zijn wandelpadenplannen uitgebreid in Gazet van Halle in 1960. Het Frans-Sablon-wandelpad lijkt te verstikken in administratieve rompslomp - met name voor de passage door het Hallerbos - maar over het Consciencepad kan Vik Walravens korter zijn: het moet enkel wat worden 'opgekalefaterd' volgens hem: 'het heeft slechts een laagje vernis en opfrissing nodig'... De verlenging naar Drogenbos - laat staan Brussel - is definitief van de baan, de gemeente Drogenbos is niet geïnteresseerd. Het startpunt zal voor het eerst - maar niet voor het laatst - worden gewijzigd, van de Halse stationsomgeving naar Herberg Lamme Gisj aan de Ninoofsesteenweg.

Nog in 1960 geeft de toen nog aparte gemeente Dworp aan het padtraject langs de Steenputbeek ook de officiële benaming 'Hendrik Consciencepad'. Daarmee hebben de drie 'Consciencepad-gemeenten' een officiële straat- of padbenaming ivm Conscience of het Consciencepad.

In 1962 volgt in de Gazet van Halle vanuit de VVV van Halle een oproep aan VTB: "We zijn ook zinnens om aan te dringen bij de V.T.B. opdat die vereniging "haar" Consciencepad terug zou bewegwijzeren. 1962 ware hiervoor een gunstige gelegenheid geweest...Immers het was 150 jaar geleden dat Hendrik Conscience werd geboren...". Er lijkt enige frictie te bestaan tussen de Halse VVV en de Halse VTB, ondanks het feit dat leden van beide organisaties via heemkunde en toerisme met elkaars werking waren verweven. Dat 'tweesporenpad' komt in 1963 ook tot uiting als de Halse VVV een 9 km lange wandelroute aankondigt onder de naam "Hendrik Consciencewandeling" en er duidelijk bij vermeld dat deze niet te verwarren is met het Consciencepad van de VTB! We krijgen zelfs een gedetailleerde beschrijving door Felix Wijverkens voorgeschoteld in de Gazet van Halle.

Deze Hendrik Consciencewandeling vertrekt voor het eerst vanuit herberg Lamme Gisj en niet vanuit de Halse stationsomgeving. Via de Hendrik Consciencestraat, de basiliek en de huidige Basiliekstraat zoekt deze wandelroute bij het Halse station aansluiting op het oude Consciencepad. Vanaf de hoogten van Krabbosch buigt de Consciencewandeling zuidelijk af richting hoeve Plattesteen, een plek die voorkomt in het boek 'Eene Verwarde Zaak'. Daarna gaat het richting Essenbeek-kerk om wat verder te eindigen aan de Nijvelsesteenweg te Essenbeek. Van Dworp en Beersel is helemaal geen sprake meer in deze Halse 'Consciencewandeling'!

Consciencepad of Consciencewandeling: voor beide wandelroutes komt er een grote stoorzender aan. De doortrekking van de toenmalige E10 (vandaag E19 / RO) autosnelweg, met latere aansluiting op de E 429 Halle - Doornik (A8), die beide wandelroutes stevig doormidden zal snijden. 'Het heeft dus ook geen zin om voor de beëindiging van de grote werken al te denken aan de publicatie van een brochure', aldus de VVV van Halle. Ook het VTB-Consciencepad richting Beersel stond dus nog maar eens 'on hold' tot de beëindiging van die ingrijpende wegenwerken te Halle, die vanaf 1967 plaats vonden en het landschap grondig omkeerden.

Er komen begin jaren '70 protesten en sterke reacties tegen de ongebreidelde aanleg in de jaren '60 van betonnen snelwegen voor het enorm toegenomen gemotoriseerd verkeer. Respect voor natuur en het oude landschap komen weer sterker op het voorplan. Publiek wordt het niet langer automatisch geaccepteerd dat landschappen en natuur zomaar ten dienste moeten staan voor verkaveling in alle vormen.

Na de verwoesting en verkaveling van de omgeving rond Krabbosch, wat voordien voor sommigen het mooiste van het Consciencepad betekende, komen in de jaren '70 en '80 telkens gevatte reacties en protesten op verdere verminkingen van landschap en natuur en van onacceptabele menselijke inmenging in allerlei vormen. Vanaf begin jaren '70 groeit als tegenreactie ook een hernieuwde interesse voor wandeltoerisme met de uittekening van veel nieuwe wandelroutes als gevolg.

Begin jaren '70 werd ook de wandeldraad rond Conscience weer opgepikt, niet vanuit Halle deze keer... maar vanuit Beersel! Vanaf 1972 werkt Walter Michiels van VTB-Beersel aan de heropenstelling van het Consciencepad. Daaruit volgt op 8 mei 1975 aan herberg Lamme Gisj te Halle de herinhuldiging van de gedenkplaat voor Conscience. Opvallend is dat dit gebeurt door VTB-voorzitter Jozef Van Overstraeten, die er ook 40 jaren eerder al bij was te Halle toen het Consciencepad plechtig werd opengesteld. Zowat 500 wandelaars daagden op die dag om van Halle naar Beersel te wandelen over een sterk gewijzigd en - jawel - eindelijk opnieuw bewegwijzerd Consciencepad + een nieuwe wandelbrochure. Het startpunt te Halle ligt nu niet bij het treinstation of bij Herberg Lamme Gisj maar aan de kerk van de Sint-Rochuswijk!

Begin jaren '80 wordt herberg Lamme Gisj gerestaureerd, de afwerking wordt gevierd met een Conscience-herdenking en een VTB-wandeling van Beersel naar Lamme Gisj te Halle. De Streekvereniging Zenne en Zoniën brengt ook het boek Eene Verwarde Zaak opnieuw uit in paperback.

In 1985 krijgt het Conscience-pad opnieuw een make-over. Nieuw is de bewegwijzering met grote zeshoekige borden (veel te groot eigenlijk) van de provincie Brabant en met houten palen die met blauwe verf zijn getopt. En jawel, het startpunt te Halle verschuift alweer, dit keer naar de Grote Markt. Op 25 augustus 1985 vond de plechtige herinwandeling plaats.

In 2005 is het Natuurpunt Beersel die initiatief neemt: naar aanleiding van 70 jaar Consciencepad en 120 jaar overlijden van Conscience volgde een ludieke wandeling rond Dworp langs plaatsen die verband hielden met Conscience en zijn boek Eene verwarde zaak. Het Nieuwsblad: "De 120ste verjaardag van het overlijden van Hendrik Conscience en de 70ste verjaardag van zijn wandelpad wilden we met Natuurpunt Beersel niet onopgemerkt laten'', vertelt voorzitter Piet Onnockx. Gisteren trok hij met een 20-tal dapperen, sommigen in plunje uit Conscience's tijd, in de omgeving van Dworp bossen en velden in. Langs plekken die Hendrik Conscience in zijn roman beschrijft. Onderweg lazen de wandelaars fragmenten voor."

De stad Halle en de gemeente Beersel volgen in 2005: na lange tijd kunnen wandelaars voor de prijs van 2 € terug een begeleidende wandelbrochure over het Consciencepad verkrijgen.

Opnieuw vond er een 'herinwandeling' van het Consciencepad plaats, dit keer in 2012. In Vlaanderen vonden toen allerlei evenementen plaats rond het gegeven dat Conscience 200 jaar geleden geboren werd. Dat waren niet meer massaal bijgewoonde herdenkingen, daarvoor is Hendrik Conscience wat te stoffig geworden in de 21st eeuw. Behalve een paar klassiekers zoals 'De Leeuw van Vlaanderen' of 'De Loteling' zal je in Vlaamse bibliotheken moeten zoeken om nog meer werk van Conscience te vinden. De boeken van de man die zijn volk leerde lezen worden niet meer gelezen.

Ook te Halle en Beersel werden er in 2012 ter ere van Conscience aktiviteiten georganiseerd, met als hoogtepunt de luisterwandeling Conscience achterna, die vertrekt vanuit herberg Lamme Gisj (jawel, die bestaat nog steeds). Via de Grote Markt van Halle en het huis van Conscience's schoonzoon Gentil Antheunis (voor het eerst in het traject) wordt daarna heel het Consciencepad gevolgd tot in Beersel, waar in kermissfeer scènes uit Eene Verwarde Zaak worden opgevoerd door de lokale toneelgezelschappen. De conservator van het streekmuseum te Halle, Peter François, publiceert in dat feestjaar een lijvig boek, 'Hendrik Conscience in Halle'. Daarin komt ook de geschiedenis van het Consciencepad uitgebreid aan bod. Een krantje over de Conscienceherdenkingen wordt voorjaar 2012 verspreid op 17.000 exemplaren in en rond Halle.

Een honderdtal wandelaars leggen individueel de herdenkingswandeling van het Consciencepad af op 13 mei 2012, onder een stralende zon. Er is tijdelijke bewegwijzering aangebracht. Nieuw is dat je de keuze hebt om individueel gegidst te worden met een luisterwandeling via een ontleenbare MP3-speler. Bij aankomst in Beersel is het naar analogie met Conscience's boek Vlaamse kermis met ondermeer de opvoering van scènes uit Eene Verwarde Zaak door de lokale toneelgroepen. Niet enkel 200 jaar Conscience werd herdacht die dag maar ook 80 jaar Consciencepad. Dat lijkt wat vreemd maar die verjaardag is gepind op het jaar dat Frans Sablon zijn eerste routetracé presenteerde in 1932.

Ook de plaatselijke VTB-afdeling is de band tussen Conscience en Halle niet helemaal vergeten. 80 jaar na de VTB-landdag in Halle, waarbij het Consciencepad werd ingehuldigd, richtte VTB Vlaams-Brabant op 7 juni 2015 opnieuw een wandeldag in op het Consciencepad onder het thema 'toonaangevend', wat het Consciencepad zeker was in de Vlaamse wandelgeschiedenis. Inmiddels verzandt het Conscience-wandelpad de volgende jaren weer even in vergetelheid.

In het kader van het landinrichtingsproject 'Land van Teirlinck' pakt de Vlaamse Landmaatschappij tijdens de jaren '10 de vallei van de Steenputbeek / Vroenenbosbeek / Kapittelbeek grondig aan. De beek wordt hier gevolgd door het Consciencepad en deze mooie passage van de wandelroute heeft er altijd deel van uitgemaakt. Dit pad - 'sentier nr 70' in de buurtwegenatlas van 1845 - staat trouwens ook officieel bekend als de Beerselse voetweg 'Consciencepad'. Probleem is dat de loop van het pad een obstructie vormt voor een vlot meanderende Kapittelbeek. Dat boomwortels, verdikkende bomen, beekondergraving en aanslibbing door occasionele overstromingen uit beek of veld geen ideale combinatie vormen voor het hier wat ingeperst gelegen voetpad. De omgeving wordt na grondige studie, onderzoek en volksraadpleging rond 2015 - 2016 helemaal heringericht ten voordele van zowel de natuurlijke als historische omgeving als de nood aan recreatieve beleving. In april 2018 wordt de heringerichte omgeving met een publieksevenement feestelijk ingehuldigd. Het oude Consciencepad werd hier gedeeltelijk herlegd naar de andere beekoever.

Op 17 apil 2025 - Erfgoeddag - brengen de stad Halle en de gemeente Beersel het aloude Consciencepad weer in de belangstelling. Zoals in 2012 opnieuw onder het thema 'Conscience Achterna'. Technologie is inmiddels ook weer een stukje geëvolueerd. Voor de begeleidende audiofragmenten is dit keer geen MP3-speler meer nodig, je beluistert of bekijkt ze vandaag via de Erfgoedapp of via QR-codes op een smartphone. En er wordt zowaar ook weer een gedrukte beschrijving gepubliceerd, verkrijgbaar ter plaatse bij Visit Halle en Visit Beersel! Permanente padmarkering blijft ook dit keer afwezig. Het Consciencepad lijkt vandaag immers niet meer te passen in het provinciaal en gemeentelijk aanbod van lokale wandelroutes in lus of in een Vlaams-Brabants knooppuntennet.

Ook in 2025 zijn er weer verschillende trajectwijzigingen, met name tussen het Halse treinstation en het centrum van Dworp. Er wordt voor meer directe trajecten gekozen, zonder meerwaarde, eerder integendeel. Het traject tussen de dorpscentra van Dworp en Beersel blijft ongewijzigd. Te Halle (herberg Lamme Gisj) en bij de kerk van Beersel worden ook bordjes geplaatst die de startpunten aan beide zijden markeren.

Wat je wellicht is duidelijk geworden in deze verhaling over de oudste recreatieve wandelroute van Vlaanderen, is dat het Consciencepad nog steeds evolueert. Destijds lokte de opening een massa wandelaars en kreeg het pad ook grote persaandacht. De openstelling van dit pad betekende de start voor duizenden kilometers aan andere recreatieve paden over heel Vlaanderen. Hendrik Conscience was in 1935 al een halve eeuw overleden maar zijn schrijfsels werden toen nog druk gelezen, in de volkse schrijverswereld stond hij boven zijn tijdsgenoten.

Wat het Consciencepad betreft is het haast een wonder dat het ook na de jaren '60 van de 20ste eeuw de tijd overleefde. De boeken van Conscience belandden onder een dikke laag stof en de iconische wandelroute zelf werd tussen Halle en Buizingen letterlijk bedolven onder beton van snelwegen en bijhorende aftakkingen en opritten. Voor de verschillende latere initiatieven tot heropenstelling diende de nodige creativiteit te worden aangelegd.

De originele initiatiefnemer, de Vlaamse Toeristenbond (VTB), is vandaag niet meer de sterke toeristisch-recreatieve organisatie van destijds. Een eeuw na de oprichting veranderde VTB in 2022 haar naam in 'Cultuursmakers'. Die trekt in de 21ste eeuw hoofdzakelijk een ouder publiek aan. De pioniersrol van voortrekker in wandelroute-maker verdween. Vandaag worden kortere wandelroutes vooral gemaakt, beheerd en gepromoot door gemeentelijke en provinciale instanties via hun plaatselijke, regionale en provinciale toeristische werking.

Het Consciencepad bestaat nu meer dan 90 jaren en het zal dan ook zijn eeuwfeest wel halen. De loop van de wandelroute werd verscheidene malen bijgesteld. Dat is haast zeker niet voor het laatst geweest. Opportuniteiten zoals bescherming van landschappen, heropenstelling van erkende voetwegen en eventuele opening van gedeelde ecoducten zullen wellicht in de nabije toekomst kunnen leiden tot een nog leuker trajectverloop.

Wil je meer lezen over hoe de verblijven van Hendrik Conscience te Halle verliepen, inclusief de latere herdenkingen voor Conscience en de geschiedenis van het Consciencepad, dan raden we je van harte het boek 'Hendrik Conscience in Halle' aan van Peter François (2012, ISBN 9789081907101). Dit boek was ook zeer nuttig voor een aantal detailgegevens die we in dit historisch overzicht opnamen.

Op de volgende pagina wandelen we het Consciencepad helemaal af, in zijn 21ste eeuwse versie maar wel met talloze verwijzingen naar het verleden.

Wandelverslag Consciencepad

Wandelverslag Consciencepad

Paden markeren, ach het is iets dat sinds mensenheugnis gebeurt, zelfs sprookje sfiguren Hans en Grietje deden het al met broodkruimeltjes...al aten de vogeltjes hun spoor op...
Het eerste recreatieve pad in Vlaanderen dat professioneel en systematisch werd bewegwijzerd én beschreven in een handig gidsje, was het Hendrik Consciencepad in 1935. Het liep over 12 km van de stad Halle naar Beersel en had als thema de schrijver Hendrik Conscience en plekken uit zijn roman 'Eene Verwarde Zaak'.
Met dit wandelpad Nummer 1 van de 'Vlaamsche Toeristenbond' werd in Vlaanderen de toon gezet voor moderne wandelrecreatie.

Meest opvallend echter is dat dit wandelpad vandaag, meer dan 90 jaren later, nog steeds een sluimerend bestaan leidt! Zij het in wat gewijzigde vorm. Daarmee is het Consciencepad ook de langst bestaande wandelroute in Vlaanderen. In deze reportage gaan we op ontdekking over het Consciencepad bijna een eeuw na de inhuldiging, met de meest recente route-info maar ook mét het gidsje uit 1935!

Je vindt een volledig routeverslag op de volgende pagina maar eerst verkennen we de lange geschiedenis van het historische Consciencepad.

Waarom het wandelpad de naam van Hendrik Conscience (1812 - 1883) droeg, had alles te maken met de ongemeen grote populariteit van zijn boeken tijdens de tweede helft van de 19de en de eerste helft van de 20ste eeuw. De uitspraak 'De man die zijn volk leerde lezen' is ook nu nog aan zijn naam verbonden. Het was ook zo. Hij schreef tientallen boeken, de meeste waren romans in een volks Vlaams, vlot verstaanbaar en herkenbare verhalen voor de sterk uitbreidende klasse van geletterde mensen eind 19de eeuw. De rijke Vlaamse cultuur, geschiedenis en eigenheid lagen hem na aan het hart, zonder zich daarom te distantiëren van het Belgische staatsmodel. Zijn bekendste boek is zonder twijfel "De Leeuw van Vlaanderen".

Vanaf 1869 werkte Conscience als conservator voor de Brusselse musea van Schone Kunsten van België. In zijn vrije tijd reisde hij veel met vrienden door het Vlaamse land. Onderweg deed hij inspiratie op voor zijn volgende romans. Zo ook voor 'Eene Verwarde Zaak', een roman die zich afspeelt in Dworp en Beersel en die in de jaren '30 van de 20ste eeuw aanknopingspunten zou bieden voor het Consciencepad. Hij schreef dat boek in 1873, zijn uitgever bracht het een jaar later uit.

In 1877 werd Gentil Antheunis, zijn schoonzoon, benoemd tot vrederechter te Halle. Aanleiding voor Conscience om al eens naar Halle te trekken voor familiebezoek. In 1881 wil Conscience langere tijd de landelijke rust rond Halle opzoeken, hij sukkelt dan met zijn gezondheid en wil het Brussels stadsgewoel wat ontvluchten. Inwonen bij zijn dochter en schoonzoon was blijkbaar toen geen optie: het was er 'te wereldsch en te grootsch', aldus krant De Standaard in 1932. Zijn schoonzoon vindt voor hem een bescheiden verblijf: in herberg Lamme Geerts (Lamme Gisj), gelegen aan de Ninoofsesteenweg net buiten het Halse stadscentrum. Hij verblijft er een drietal maanden in weinig comfort: een kamer met tafel, bed en een paar spijkers aan de muur als kapstok. Geen wastafel, de meester wast zich gewoon onder de pomp, een gewoonte die hem uit zijn soldatentijd was bijgebleven...

De wandelingen door de velden rond Halle doen hem goed. Conscience gaat ook vissen en legt een herbarium aan met de planten die hij onderweg vindt. Zijn verblijf in Halle geeft hem ook de gelegenheid om vaker zijn geliefde kleinkinderen te zien. Hij was zeer gehecht aan hen, zelf had hij twee zonen kort na elkaar zien sterven aan tyfus.

Het tracé van het Consciencepad is vooral gebaseerd op een aantal plaatsen die in de roman Eene Verwarde Zaak voorkomen. Bij het lezen van deze roman blijkt hoe goed Conscience de streek wel kende. Verschillende plaatsnamen in het boek zijn nu ook nog herkenbaar. Conscience schreef dit boek in 1873, jaren voor hij in Halle ook een tijdje zou verblijven. Vermoedelijk is hij ergens rond 1870 - 1872 op wandel geweest in Dworp en Beersel, en maakte hij mogelijk zelfs in Beersel de dorpskermis mee. Hij had immers de gewoonte om veel van zijn romans te situeren op plaatsen die hem bekend waren, alhoewel de verhaallijn zich meestal ontrolt in een ander tijdvak.

Voor Eene Verwarde Zaak gaat Conscience terug naar het jaar 1741. In Dworp verlooft de sympathieke boerenzoon Urbaan Couterman zich met zijn geliefde Cilia Roosens, de mooie dochter van een molenaarsgezin. Dat is niet naar de zin van de agressieve zwierbol Marcus Cops, die eveneens dingt naar de hand van Cilia. Op de kermis van Beersel gaat het jonge paar met familie de verloving vieren maar het komt tot een ruzie met rivaal Marcus. Die moet afdruipen dankzij een tussenkomst van knecht Blasius Slijpsteen.

90 jaar wandelgeschiedenis...

De man die zijn volk leerde lezen...
en wandelen!

Eene Verwarde Zaak...

Consciencepad, jaren '30

Routekaarten Consciencepad in 1935

Jozef van Overstraeten, wandelinitiator

... hoe het verder liep met het Consciencepad